Empathie en sympathie: één groot misverstand

“Begrip tonen is niet hetzelfde als ermee instemmen”. Dat klinkt fraai, maar in de praktijk is het best moeilijk om die dingen los van elkaar te houden. Vooral in een conflict tonen we liever geen begrip voor elkaars standpunten, omdat het ons toch wel wat kwetsbaar maakt. Het voelt als toegeven. Alsof je een deur op een kier zet, die de ander met gemak verder open zal duwen.  Toch wel jammer, want een beetje begrip kan in de meeste gevallen voorkomen dat een tegenstelling uitloopt op regelrechte ruzie en strijd. Het brengt oplossingen binnen handbereik. Het scheelt tijd, energie en vaak een hele hoop ellende. Benieuwd hoe je jezelf ertoe kunt brengen om hiervan mee te profiteren?

Het berust eigenlijk allemaal op een misverstand. In het dagelijks gebruik is het woord “begrip”, een combinatie van empathie en sympathie gaan betekenen. En die – onterechte – dubbele lading is dé reden dat we het niet willen tonen in een conflictsituatie. Frans de Waal beschrijft in Een tijd voor empathieheel duidelijk dat beide termen van nature heel verschillend zijn en hele verschillende implicaties met zich meebrengen. Empathie is een passief proces waarin we automatisch informatie over de ander verzamelen.Het is je vermogen om je met  tijdelijk in de ander te verplaatsen en op die manier meer te begrijpen van de ander en de positie waarin hij zich bevindt. De Waal beschrijft hoe experimenten met apen laten zien dat empathie van nature in ons allemaal zit. Apen kunnen zich (net als mensen) instinctief in andere wezens verplaatsen. Zo snappen ze wat de ander voelt, waarom hij zich zo voelt én wat er nodig is om iets aan die situatie te veranderen. Dit proces vindt volautomatisch plaats. We moeten het dus actief onderdrukken in plaats van actief toepassen, het is een intuïtieve eigenschap.

Sympathie of medegevoel is juist geen intuïtieve eigenschap. Het is een proactief proces wat we heel bewust kunnen toepassen of uitschakelen. Het is een verhoogd bewustzijn van de gevoelens van de ander én een drang om elke vorm van actie te ondernemen die nodig is om de toestand van de ander te verlichten. Je snapt dus niet alleen wat de ander beweegt maar wil hem daar ook bij helpen. Het spreekt vanzelf dat gevoelens van sympathie in menig conflictsituatie ver te zoeken zijn.

Door enkel empathisch tegenover elkaar te staan heb je een conflict natuurlijk nog niet opgelost. Was het maar zo gemakkelijk! De setting waarin je samen naar die oplossing toe kunt werken is echter wel vele malen stabieler en aangenamer dan wanneer de natuurlijke empathie onderdrukt wordt. En daar hoeven we ons dus niet eens extra voor in te spannen, die empathie is er van nature. Zolang we het maar niet onderdrukken. Nu zou je kunnen aanvoeren dat dit voor primaten vanzelfsprekender is dan voor moderne mensen in onze complexe samenleving. Dat het in onze setting juist nodig is om die empathie te onderdrukken. Uit zelfbescherming, overlevingsdrang of als overwinningsstrategie. Primaten hebben misschien veel minder redenen om empathie te onderdrukken dan mensen. Daar kan ik niet over oordelen. We zouden het aan De Waal kunnen voorleggen. Dat er heel veel voorbeelden zijn van mensen die in de meest extreme omstandigheden in staat waren om empathie de ruimte te geven, zegt voor mij genoeg. De joodse Etty Hillesum is hierin voor mij zo’n uitzonderlijk voorbeeld. Zij was zich pijnlijk bewust van de vernietiging die haar en haar lotgenoten te wachten stond. Het was al in volle gang toen zij op 3 juli 1942 een passage in haar dagboek schreef over een Duitse soldaat. Een passage die ik niet anders kan omschrijven dan als een blijk van empathie:

“(…) Eén van de vele uniformen heeft nu een eigen gezicht gekregen. Er zullen er nog meer eigen gezichten in hebben, waarop wij iets zullen kunnen lezen, wat wij begrijpen. En hij lijdt ook. Er zijn geen grenzen tussen lijdende mensen, aan weerszijden van alle grenzen wordt geleden en men moet voor allen bidden.”

Van sympathie is hier geen sprake. Hillesum stemt niet in met wat die soldaat allemaal doet en heeft al helemaal geen intentie om zijn taak gemakkelijker te maken voor hem. Ze is echter ook niet blind voor zijn situatie en hoe hij die beleeft. Ze kan zich er iets bij voorstellen. Dát is empathie. Je er simpelweg iets bij voor kunnen stellen, er op die manier wat meer van begrijpen. Als Hillesum, in dergelijke extreme tijden ruimte heeftt voor empathie, dan kunnen wij in de conflicten van onze alledag toch op zijn minst proberen hetzelfde te doen? Ons verplaatsen in de ander, zodat wij in ieder geval enig idee hebben van hoe de ander erin staat en waarom. We hebben er niets bij te verliezen. Sterker nog, de mate waarin we elkaar begrijpen maakt het vele malen makkelijker om tot een oplossing te komen voor het geschil. Daar zijn we allemaal bij gebaat. Zoals De Waal al zei: het is tijd voor empathie.